در مورد داستان‌ها

داستان چیه؟ داستان یا روایت به مجموعه‌ای از اتفاقات مرتبط میگن که از طریق کلمه (حالا چه به صورت نوشته و چه به صورت صحبت)، تصویر (ثابت مثل عکس و نقاشی؛ متحرک مثل فیلم و انیمیشن)، زبان بدن، اجرا و موسیقی بیان میشه.

مقدماتی در مورد داستان

شما می‌تونین در مورد هر چیزی داستان بگین؛ اتفاقاتی که داستان شما رو شکل میدن می‌تونن واقعی یا تخیلی باشن؛ می‌تونن بعضی از ژانرها و استایل‌ها رو شامل بشن. در مورد همه چیز و همۀ زمان‌ها داستان وجود داره: گذشته، حال و آینده.
هر موقع که شما مجموعه‌ای از اتفاقات مرتبط رو تعریف کنین، در واقع دارین یه داستان رو تعریف می‌کنین؛ فرقی نمی‌کنه موضوعش چی باشه یا چه زمانی اتفاق افتاده باشه. داستان‌ها توی فرهنگ انسانی ارزش بالایی دارن و جزو قدیمی‌ترین بخش‌های زندگی محسوب میشن.
داستان‌ها همیشه وجود داشتن و همه جا می‌تونین پیداشون کنین: توی هر فرهنگی، توی هر دینی، توی هر قبیله‌ای، توی هر منطقه‌ای و توی هر زبانی. به خاطر همین شاید سخت باشه که یه تعریفی از «داستان» ارائه داد که همۀ انواع این داستان‌ها رو شامل بشه.
حتی بعضی‌ها میگن که اشتباهه که بگیم داستان‌ها بخشی از زندگی یک فرد هستن؛ بلکه زندگی یک فرد بخشی از یک داستان بزرگ‌تره که اون فرد هم نقش خودش رو توی اون داستان بزرگ‌تر بازی می‌کنه. از ارتباطات سادۀ مدرسه و محل کار گرفته تا بزرگ‌ترین جنگ‌های تاریخ، هر چیزی شامل چند تا داستان در دل خودش هست.
یک داستان واحد رو میشه به صورت‌های مختلفی تعریف کرد. مثلاً میشه یه داستان رو فقط توی یک خط تعریف کرد:
• دختره معشوق زندگیش رو پیدا کرد و تا آخر عمرش با شادی در کنارش زندگی کرد.
همین داستان رو میشه با جزئیات بیشتری تعریف کرد:
• وقتی که دختره 22 سالش بود، معشوق زندگیش رو پیدا کرد. آخرین روز دانشگاه دختر بود و بلافاصله بعد از اینکه پسره رو دید، فهمید که این پسر نیمۀ گمشده‌شه و پسره هم نیمۀ گمشدۀ خودش رو توی دختره پیدا کرد. بعد از اینکه دختر و پسر از دانشگاه فارغ‌التحصیل شدن، تصمیم گرفتن که ازدواج کنن و به خوبی و خوش تا آخر عمرشون با هم زندگی کردن.
با اینکه داستان دوم کمی جزئیات داره، ولی باز هم هنوز یه داستان کوچیک و کوتاه محسوب میشه. همین داستان چند خطی رو میشه به صورت‌های گوناگونی تعریف کرد و رویدادهای جورواجوری رو توش جا داد. اگه قراره که دختره و پسره تا آخر عمر با هم زندگی کنن، بی‌نهایت اتفاق رو میشه توی داستان زندگیشون قرار داد.

اگه دنبال یه دوره آموزشی برای داستان نویسی هستین، میتونین دوره آموزش داستان نویسی با چاک ویلیامز رو تهیه کنین.

انواع داستان

انواع داستان خیلی زیاده. به خاطر همین ما توی این مقاله همۀ انواع داستان رو به دو دستۀ بزرگ تقسیم می‌کنیم: تخیلی (fiction) و غیرتخیلی. توی هر کدوم از این دسته‌ها کلی موضوع و ژانر و استایل وجود داره.

داستان‌های تخیلی

داستان‌های تخیلی بر اساس اتفاقات غیرواقعی هستن. انواع و اقسام داستان‌های تخیلی رو توی این لیست می‌تونین ببینین:
• داستان پریان (fairy tale): به قصه‌های کوتاه سرگرم‌کننده با مضمون‌های لطیف و آموزنده گفته میشه که تمام یا قسمتی از اون قافیه‌دار و شعرگونه ست. قهرمان این نوع داستان‌ها اغلب حیوون‌ها، ولی گاهی هم انسان‌ها یا مظاهر طبیعت هستن. مثلاً شعر «اتل متل توتوله» توی این دسته قرار می‌گیره.

• فولکلور (folklore): مثلاً شخصیت «لولو» توی فرهنگ ایرانی جزو فولکلور به حساب میاد. از نمونه‌های معروف‌تر داستانی میشه به هزار و یک شب، داستان‌های سندباد دریانورد، امیرارسلان نامدار، حسین کرد شبستری و سمک عیار اشاره کرد.

• اسطوره (myth): توی باور عامه اسطوره یعنی اون چیزی که خیالی و غیرواقعیه، ولی اسطوره رو باید داستانی دونست که شرح عمل یا عقیده‌ای توش اومد که بخشی از اون با آیین‌ها و عقاید دینی پیوند داره. مثلاً داستان‌های مربوط به خدایان یونانی مثل آپولون، هرمس و زئوس جزو اسطوره‌ها به حساب میان.

• افسانه (legend): افسانه یعنی داستان خیالی‌ای که راست پنداشته میشه یا زمانی راست پنداشته می‌شده. این داستان‌ها ممکنه دربارۀ یه واقعیت یا یه شخص و مکان واقعی باشن. افسانه‌ها معمولا دارای درس‌های اخلاقی هستن. مثلاً قصۀ بانو گودایوا که در مورد یه بانوی نجیب‌زادۀ آنگلوساکسونه یه افسانه ست که از قرن سیزدهم میلادی (800 سال پیش) باقی مونده.
• حماسه (epic): این داستان‌های مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی و مردانگی‌ها و افتخارات فردی یا قومیه که شامل مظاهر مختلف زندگی اون‌ها میشه. حماسه‌ها عموماً منظوم نوشته میشن. دن کیشون یه نمونۀ خاص و معروف از حماسه ست.
• درام (drama): به مقوله‌ای از روایت‌های داستانی یا نیمه داستانی گفته میشه که بیشتر جدی‌تر از لحن طنزه. درام انواع مختلفی داره؛ مثل درام تراژیک، درام جنایی، درام جنگی، درام حقوقی، درام رمانتیک و درام تاریخی. مثلاً فیلم «کشتی» (Das Boot) محصول سال 1981 آلمان غربی یه فیلم درام درجه یک محسوب میشه.
• ماجراجویی (adventure): یه ژانر داستانیه که معمولاً یه داستان خطرآفرین رو روایت می‌کنه یا احساس هیجان رو به خواننده القا می‌کنه. رمان‌ها و داستان‌های کوتاه ماجراجویی از سوژه‌های محبوب مجلات زرد آمریکایی بودن. مثلاً رمان «آوای وحش» یکی از مشهورترین رمان‌های ماجراجوییه که جک لندن (نویسندۀ آمریکایی)، اون رو نوشته.
• داستان تاریخی (historical fiction): این نوع داستان مرز بین تاریخ و ادبیات به حساب میاد. توی این نوع داستان‌ها معمولاً از هیچ منبعی یاد نمیشه یا از منابع کمی استفاده میشه. توی رمان تاریخی دروغ یا حقیقت داشتن مطلب مهم نیست بلکه نوع نوشتار اهمیت داره و کتاب یا فیلم از نظر ادبی و هنری حائز ارزشه. «داستان دو شهر» نوشتۀ چارلز دیکنز، یکی از معروف‌ترین این نوع داستان‌هاست.
• فانتزی (fantasy): گونه‌ای هنریه که جادو و بقیۀ شکل‌های فراطبیعی رو به عنوان عنصر اولیۀ طرح و توطئه، درون‌مایه یا فضای داستان استفاده می‌کنه. توی داستان‌های فانتزی قواعد و قوانین فیزیکی و طبیعی زیر پا گذاشته میشه و موجودات ناموجود تصویر میشن. این نوع ادبی معمولاً شامل سحر و جادو، حوادث خارق‌العاده و موجودات خیالیه. «ارباب حلقه‌ها» یکی از مثال‌های معروف این نوع داستان محسوب میشه.
• علمی-تخیلی (science-fiction): توی این نوع داستان‌ها تکنولوژی یا علوم امروزی یا مربوط به اینده دستمایۀ هنرمند قرار می‌گیره. اگه از این ژانر علم رو حذف کنیم ساختارش از هم می‌پاشه. بعضی‌ها میگن اثر علمی-تخیلی اثریه که ناشرش بگه علمی-تخیلیه! توی اثر عملی-تخیلی نویسنده فکر خودش رو رها می‌کنه تا به آینده بره. «کارخانۀ ربات‌سازی روسوم» یکی از آثار معروف این گروه داستانی محسوب میشه. این نمایشنامه مربوط به سال 1920 هست و برای اولین بار کلمۀ «ربات» توی این نمایشنامه به کار رفت.

داستان‌های غیرتخیلی

داستان‌های غیرتخیلی هر نوعی از رویدادها و تجربیات داستانی‌ای که واقعی باشن رو شامل میشه. گروه‌های مختلف این نوع داستان‌ها به شرح زیره:
• اتفاقات تاریخی (historical events): مثلاً جنگ ایران و عراق یه اتفاق تاریخی واقعیه که میشه از روش داستان نوشت. همینطور واقعۀ 11 سپتامبر که یه اتفاق مهم برای آمریکایی‌هاست، یه رویداد واقعیه و قابلیت داستانی شدن داره.
• اتفاقات خبری (news events): مثلاً جنگ‌هایی که امروز توی دنیا در جریان هستن (مثل جنگ بین عربستان و یمن) قابلیت داستانی شدن دارن. مذاکراتی که بین ایران و کشورهای اروپایی در جریانه هم می‌تونه منبع داستان باشه.
• انواع زندگی‌نامه‌ها (biographies and autobiographies): مثلاً کتاب «خاطرات یک دختر جوان» جزو این داستان‌هاست که یه دفتر خاطرات روزانه نوشتۀ آنه فرانک (Anne Frank) از قربانیان هولوکاسته که توی دو سال زندگی مخفیانه‌ش توی خونۀ خودش، به زبان هلندی نوشته و بعدش توسط تنها بازماندۀ خانواده‌ش از هولوکاست یعنی پدرش جمع‌آوری و منتشر شد.
• خاطرات و تجربیات (memories and experience): بعضی از این نوع داستان‌ها می‌تونه نکات آموزندۀ روانشناختی و مدیریتی هم توی دل خودش داشته باشه. مثلاً کتاب «عادت‌های اتمی» نوشتۀ جیمز کلیر جزو این کتاب‌هاست که عنوان فرعیش اینه: «یک راه ساده و اثبات‌شده برای ایجاد عادات خوب و شکستن عادات بد».
• تاریخ فرهنگی (cultural history): تاریخ فرهنگی رو به عنوان موضوع پژوهش هم به کار می‌برن که شامل زنجیرۀ وقایع مربوط به یک فرهنگه که از گذشته تا امروز کشیده شده و به سوی آینده ادامه داره.
• جنایت و عدالت (crime and justice): توی این داستان شخصیت اصلی معمولاً یه کارآگاه یا مأمور پلیس یا روزنامه‌نگار یا وکیله و به افشای اسرار یه جنایت منتهی میشه. این داستان‌ها به تاریخچه‌های واقعی جنایت‌ها، یا اقتباس از داستان‌های جنایی تبهکارها و جنایتکارهای مافیا و غیره پرداخته میشه. مثلاً فیلم «هفت» (ساختۀ دیوید فینچر) توی این دسته قرار می‌گیره.
• علم (science): معمولاً از دل اخبار علمی و همینطور تاریخ علم میشه داستان‌های جذابی بیرون کشید. مثلاً اینکه 1900 سال قبل از میلاد (3900 سال پیش) یه دانشمندی یه رسالۀ ریاضیاتی رو توی منطقۀ سومر (عراق امروزی) نوشته بود، ولی نزدیک به 4000 سال بعد و امروز این رساله کشف میشه، به تنهایی می‌تونه درون‌مایۀ یه داستان باشه.
• عشق (love): برخلاف اینکه خیلی‌ها میگن «دیگه عشق واقعی وجود نداره»، ماجراهای واقعی عاشقانه‌ای رو میشه از دل اخبار بیرون کشید و به داستان تبدیل کرد. مثلاً تارک و هادیل یه نمونه از این ماجراهاست. توی سال 2016، تارک 25 ساله و هادیل 19 ساله پناهنده‌های سوری بودن که توی کمپ پناهنده‌ها توی یونان زندگی می‌کردن. وقتی تارک هادیل رو دید، یک دل نه، صد دل عاشق شد و … (بقیۀ ماجرا!). تصویر این زوج عاشق رو می‌تونین اینجا ببینین.

مثال‌های انیمیشنی برای انواع داستان‌های تخیلی

توی این بخش می‌خوایم مثال‌های انیمیشنی گروه‌های داستانی تخیلی که بالاتر معرفی کردیم رو با هم ببینیم. اینکه چه انیمیشن‌هایی رو میشه مصداق این گروه‌های داستانی دونست.
مثال انیمیشنی برای داستان پریان: انیمیشن پینوکیو (1940) محصول کمپانی والت دیزنی یکی از مثال‌های معروف این نوع داستانیه. داستان پینوکیو در مورد نجار پیریه که بچه نداره و یه عروسک چوبی می‌سازه و فرشتۀ آرزوها به اون جون میدن. گفتیم که قهرمان این نوع داستان معمولا انسان نیستن و اینجا هم قهرمان یه عروسک چوبیه.
مثال انیمیشنی برای فولکلور: انیمیشن گرگ‌گردها یا ولف واکرز (Wolfwalkers) محصول استودیوی «کارتون سالن» (سال 2020) توی این دسته قرار می‌گیره. این فیلم نامزد اسکار هم شده بود. داستان این این انیمیشن روایتی رازورزانه دربارۀ نجات گرگ‌های تحت تعقیب در اواسط قرن هفدهم میلادیه، وقتی که ایرلند تحت کنترل الیور کرامول، رهبر نظامی و سیاسی انگلیسی، بود. گرگ‌ها توی قصه‌های فولکلور ایرلندی اهمیت زیادی دارن. اون‌ها با نواحی روستایی و تحول انسانی در ارتباط هستن. توی خیلی از قصه‌های عامیانۀ ایرلندی، گرگ به عنوان یه شخص، یه شریک زندگی و یه موجود درنده در نظر گرفته میشه، نه به عنوان یه هیولا که باید باهاش مبارزه کنیم.
مثال انیمیشنی برای اسطوره: انیمیشن «خون زئوس» (Blood of Zeus) که قبلاً با نام «خدایان و قهرمانان» شناخته می‌شد، جزو این دسته قرار می‌گیره. این انیمیشن محصول سال 2020 توسط نتفلیکس ساخته شد. داستان انیمیشن توی جهان اساطیری یونان می‌گذره و هرون، پسر نیمه خدای زئوس، در تلاش برای نجات آسمون و زمینه.
مثال انیمیشنی برای افسانه: انیمیشن «دو قلوهای افسانه‌ای» جزو این دسته قرار می‌گیره. این انیمیشن سریالی به صورت قسمت‌های بیست دقیقه‌ای در مورد فداکاری و گذشت در راه نجات وطن از قدرت امپراتوری بدذات هست. جولز و جولی با قدرت جادویی خودشون آیندۀ کشور چین رو در دست دارن و توسط ناخدا تورنیه توی فرانسه بزرگ میشن.
مثال انیمیشنی حماسه: انیمیشن «حماسه» (Epic) محصول بلو اسکای استودیو که سال 2013 ساخته شد، توی این دسته قرار می‌گیره. فیلم اقتباسی از یکی از داستان‌های ویلیام جویس هست. انیمیشن در مورد نبرد بین نیروهای خیر و شر جنگلی هست که داستان توی اون جریان داره. شخصیت اول داستان مری کاترین هست که یه دختر 17 ساله ست که بعد از مرگ مادرش با پدرش، پروفسور بومبا، که دربارۀ مردان برگی (لیفمن) تحقیق می‌کنه، زندگی می‌کنه.
مثال انیمیشنی برای درام: انیمیشن «افسون» (Encanto) محصول استودیو انیمیشن والت دیزنی توی سال 2021 جزو این انیمیشن‌ها قرار می‌گیره. داستان فیلم در مورد دختری کلمبیایی به نام میرابل هست که تنها فرد خانواده ست که قدرت جادویی نداره. فیلم در ژانر کمدی موزیکاله و شصتمین فیلم ساخته‌شده توسط استودیوی والت دیزنی محسوب میشه.
مثال انیمیشنی برای ماجراجویی: انیمیشن «آواز 2» که ساختۀ ایلومینیشن اینترتینمنت و سال 2021 هست رو میشه توی این دسته قرار داد. داستان این فیلم بعد از «آواز» اتفاق میفته، جایی که باستر مون و گروهش نمایشی رو توی شهر سرخ‌شور اجرا می‌کنن و می‌خوان یه ستارۀ راک منزوی رو برای اجرا دعوت کنن. این ستارۀ راک 15 ساله که دیده نشده!
مثال انیمیشنی برای داستان تاریخی: انیمیشن «آقای پیبادی و شرمن» (Mr. Peabody & Sherman) محصول سال 2014 و دریم ورکس انیمیشن جزو این دسته ست. آقای پیبادی سگیه که با توجه به انسان نبودنش، خیلی عالمه و اختراعات زیادی کرده و توی شهر خیلی معروفه. اون پسربچه‌ای رو به نام شرمن به فرزندی خودش می‌پذیره و اختراع جدیدی می‌کنه که میشه با اون به گذشته سفر کرد تا بتونه شرمن رو با تاریخ آشنا کنه.

مثال انیمیشنی برای فانتزی: انیمۀ شاهزاده مونونوکه (Princess Mononoke) انیمه‌ای ژاپنی به نویسندگی و کارگردانی هایائو میازاکی و تولید سال 1997 هست که توی این دسته قرار می‌گیره. داستان فیلم در اواخر دورۀ موروماجی ژاپن و همراه با عناصر فانتزی روایت میشه. داستان فیلم دربارۀ دلاور جوونی به اسم آشیتاکا هست که درگیر نبردی بین ایزدان جنگل و انسان‌هایی میشه که خواهان استفاده از قدرت‌ها و منابع اون‌ها هستن.
مثال انیمیشنی برای علمی-تخیلی: از این دسته از انیمیشن‌ها هم اگه بخوایم مثال ژاپنی بزنیم، «شبح درون پوسته» (Ghost In the Shell) از محصولات استودیو پروداکشن آی. جی و سال 1995 هست. ژانر این فیلم سایبرپانک علمی-تخیلیه. سایپرپانک یکی از زیرسبک‌ها توی داستان‌های علمی-تخیلی هست. سایبرپانک همچنین یکی از زیرسبک‌های داستان‌های پادآرمان‌شهری، یعنی جوامع قهقرایی آینده به شمار میره.

عناصر سه‌گانۀ داستان

توی هر داستان میشه سه تا عنصر اصلی رو دید: کاراکتر یا شخصیت ها در داستانها ، هدف کاراکتر و کشمکش. بدون این عناصر، داستانی وجود نداره. کاراکتر، کسیه که داستان از دیدگاه اون مطرح میشه. هدف، یه موضوع فیزیکیه که کاراکتر درصدد تصاحب اونه (پرنسس، گنج، فرمانروایی و غیره). کشمکش، چیزیه که بین کاراکتر و هدفش قرار گرفته.
مثلا انیمیشن «گیسوکمند» یا «ژولیده» (Tangled) رو در نظر بگیریم. این سه عنصر رو میشه توی داستان این انیمیشن پیدا کرد. کاراکتر یا شخصیت این انیمیشن که داستان از دیدگاه اون مطرح میشه، راپونزله؛ یه شاهدخت گمشده و جوون با موهای بلوند بلند جادویی.
هدف این کاراکتر چیه؟ راپونزل می‌خواد که برج خلوت خودش رو ترک کنه. سال‌ها پیش قطره‌ای از خورشید روی زمین می‌چکه و از اون گلی طلایی‌رنگ به وجود میاد. پیرزنی جای اون گل رو پیدا می‌کنه و خودش رو به وسیلۀ اون جوان می‌کنه. این پیرزن نامادری راپونزله.
کشمکش توی این داستان چیه؟ باید پرسید چه مانعی جلوی راه راپونزل وجود داره که نمی‌ذاره اون از برج خلوتش بیرون بره. همین نامادری راپونزل. پس مخالفت نامادری برای خروج راپونزل از برج بخشی از کشمکش این داستان رو نشون میده.
کشمکش به شیش نوع تقسیم میشه: کاراکتر در مقابل کاراکتر؛ کاراکتر در مقابل طبیعت؛ کاراکتر در مقابل خودش؛ کاراکتر در مقابل ماورای طبیعت؛ کاراکتر در مقابل تکنولوژی؛ کاراکتر در مقابل جامعه. با توجه به توضیحاتی که در مورد انواع داستان‌ها توی این مقاله بیان کردیم، می‌تونین بگین که توی هر دسته از داستان‌ها، با چه نوع کشمکش روبه‌رو میشیم؟

حرف پایانی

توی این مقاله دیدیم که داستان یکی از مهمترین بخش‌های فرهنگ انسانیه. داستان‌ها رو به دو گروه بزرگ تخیلی و غیرتخیلی تقسیم کردیم و هر کدوم از این گروه‌های بزرگ رو به دسته‌های چندتایی تقسیم کردیم و توضیحاتشون رو بیان کردیم.
گام بعدی توی این مقاله بود که برای هر کدوم از انواع داستان‌های تخیلی یه مثال انیمیشنی گفتیم که با نمونه‌هاش آشنا بشید. در پایان مقاله هم سه عنصر اصلی داستان رو دیدیم و روی قصۀ انیمیشن «گیسوکمند» این سه عنصر اصلی رو نشون و توضیح دادیم.