شاید برای شما هم سوال شده باشد فیلمنامه های اقتباسی چه نوع داستان هایی هستند که در جشنواره ها به آنها جداگانه جایزه می دهند؟ آیا اصلا اقتباس کاری اخلاقی هست؟ پس اقتباس با کپی کردن چه فرقی دارد؟ تکلیف خلاقیت هنری یک هنرمند چه می شود؟ آیا اقتباس می تواند در فیلمنامه نویسی برای فیلم، سریال، انیمیشن و تئاتر تاثیرگذار باشد؟ پاسخ این سوالات را در این مقاله خواهید یافت.

اقتباس چیست؟

معنای اصطلاحی لغت اقتباس طبق نظر لغت نامه های مشهور ایرانی اخذ کردن و گرفتن مطلب از کتابی با تصرف و تلخیص (خلاصه کردن) عنوان شده است.

اقتباس معمولا همراه بازآفرینی است؛ یعنی هنرمند با الهام گرفتن از یک اثر هنری دیگر-که می­تواند فیلم، کتاب، نقاشی، شعر و یا هر چیز دیگری باشد- دست به آفرینشی دوباره بزند؛ یعنی اثر اولیه را به گونه‌ای دیگر بسازد به طوری که در اثر جدید او، تنها رگه‌هایی از اثر اولیه دیده ‌شود. در برخی از انواع اقتباس نیز سعی می‌شود که سیر داستان، شخصیت‌ها و تا حد ممکن ویژگی زبانی و لحن اثر اصلی حفظ بشود. پایه و اساس بازآفرینی، خیال پردازی است و اثر تازه ساخته شده، اثری مستقل، تازه و بدیع خواهد بود.

ردپای اقتباس در سینما و انیمیشن

اوایل پیدایش صنعت سینما در جهان، دوره ای بود که آن قدر آثار مکتوب و دراماتیک فوق العاده وجود داشت که باعث می شد عموماً فیلمسازان بیشتر به استفاده از این گنج دست نخورده تمایل نشان بدهند بجای کار بر روی یک داستان جدید. در آن زمان فیلمنامه نویسی مدرن در بین نویسندگان چندان رایج نبود، بنابراین نویسندگان بیشتر به اقتباس از ادبیات داستانی و دراماتیک در حد کارهای کوتاه می­پرداختند. با گذشت زمان این شیوه به خوبی جا افتاد و سینمای اقتباسی جایگاهش را در آثار بلند سینمایی جهان پیدا کرد و جزو علاقمندی های بسیاری از مخاطبین شد.

     زمینه‌های اقتباس برای ساخت فیلم و هر اثر هنری دیگر بسیار فراوان است. با مستقل شدن فیلم های با داستان اقتباسی، نویسندگان زیادی برای قلم زدن در این عرصه به آن روی آوردند. هر چند باید به جرأت اعتراف کرد که اقتباس موفق برای نگارش یک فیلمنامه، کار دشواری است!

     به طور کلی فیلم نامه‌ها به دو شیوه نوآورانه (یا اورجینال) و اقتباسی تهیه می‌شوند. همانطور که از عنوان آن می­ توان برداشت کرد، داستان های غیر اقتباسی و اورجینال زاییده ذهن و اندیشه نویسنده آن است و می ­تواند برگرفته از مشاهدات، تجربیات و خاطرات او -چه واقعی و چه تخیلی- باشد. اما در فیلمنامه‌ های اقتباسی، سوژه موردنظر از طریق اقتباس و برداشت از یک اثر هنری دیگر به دست آمده است. سوژه ای که باید بتواند در چارچوب شرایط و امکانات مدیوم سینما، رادیو، تلویزیون و تئاتر ‌باشد.

سينما، وامدار ادبيات

از لحاظ شیوه بيان مطلب، ميان سینما و ادبيات (رمان، داستان کوتاه، شعر و غیره) تفاوت های زیادی وجود دارد. از منظر روانشناختی برخي برتری ها در زمينه جلوه هاي ديداري و شنيداري و ميزان تاثیرگذاری سينما بر روي مخاطبان را در مقايسه با ادبيات نمي توان کتمان کرد. با اين حال، بسياري از متفکرین معتقدند که ادبيات در عرصه هاي تفكر و انديشه جلوتر از سينماست. اصلا يكي از اصلي ترين دلايل اقتباس از آثار ادبي موفق نیز همین مسئله است. در ادامه مقاله با کتب و منابع ادبی که سینماگران ایرانی و خارجی از آن­ها برای ساخت فیلم بهره گرفتند آشنا خواهید شد.

یکی از کارکردهای مهم اقتباس در آثار هنری سینما، تئاتر، رادیو و تلویزیون، احیای دوباره آثار کهن و فراموش شده ادبی است که به دلایل متعددی توانایی ایجاد ارتباط با مخاطب را از دست داده‌اند. به تاریخ ادبیات غنی ایران که دقت کنیم از این مثال ها به وفور یافت می شود: از شاهنامه حکیم فردوسی بگیرید تا مثنوی مولوی و کلیله و دمنه یا کتب تاریخی معتبری مانند تاریخ بیهقی و فرامرزنامه. به طور کلی هر چه محتوای یک اثر جهانی‌تر باشد، اقتباس از آن آسان‌تر، و هرچه رابطه اثر با زمان یا مکانی خاص بیشتر باشد، اقتباس از آن سخت تر خواهد بود. مثلا از «هزار و یک شب» در آثار گوناگون سینمایی، تلویزیونی، رادیویی، تئاتر، و ادبیات کودکان اقتباس شد و قصه های آن طبق مدیوم مورد نظر بازنویسی گردید.

اقتباس یا کپی؟ مسئله این است!

شايد گاهي از خود بپرسيم كه به راستي مرز بين اقتباس و كپي كردن كجاست؟ آيا هر نوع برداشتي از كتاب يا فيلمي را مي شود اقتباس ناميد؟ واقعيت اين است كه بين اقتباس و كپي كردن از يك اثر ادبي يا سينمايي، مرز بسيار ظريف اما مشخصی وجود دارد. اقتباس كننده باید خود را امانت دار و معتقد به «حقوق مولف» بداند. در تیتراژ فیلم خود باید به منبع اقتباس خود اشاره کند. این یعنی حفظ حقوق معنوي پديد آورنده اثر اصلی. البته كساني هم بوده اند كه دست به اقتباس گسترده­ای از يك اثر زدند و برای اینکه از زیر دین حقوق معنوی مالک اثر خود را خلاص کرده باشند در تیتراژ فقط به ذكر جملات كلي مانند « با نگاهي به …» يا «برداشتي آزاد از …» بسنده كرده­ اند.

كپي كار می تواند با تغيير نام کاراکترهای اثر،  تغییر مکان و جغرافياي داستان دست به اقتباس غیراخلاقی بزند. عمل مجرمانه اي که باید آن را نوعي «سرقت ادبي و هنري» به حساب آورد.

چگونه اقتباس کنیم؟

حتما برای شما هم اتفاق افتاده که رمان یا داستانی را بخوانید و در ذهن آن را تصویر کنید. گاهی ممکن است بگویید: چه خوب میشد اگر کسی این را می ساخت! کاری که از این داستان ساخته می شود، یک اثر اقتباسی خواهد بود. ابتدایی ترین راه برای اقتباس از یک اثر ادبی و تبدیل آن به فیلمنامه، تجزیه و تفکیک متن به عناصر سازنده‌اش است. عناصر سازنده متن ادبی را چه چیزهایی تشکیل می دهد؟ رابرت برمن پاسخ این سوال را داده است:

رابرت برمن: فیلمنامه، طرحی ساختاری برای فیلم است که 7 جز اصلی دارد:

• داستان
• طرح (ساختار)
• صحنه
• شخصیت
• دیالوگ
• ماجرای عاطفی
• ماجرای فیزیکی

پس از تجزیه اجزای متن ادبی دوباره با تجربه، هنر و البته درایت اقتباس کننده، داستان چیده می‌شود؛ اما لزوماً نه به صورت اولیه‌ آن. در تلخیص (یا همان کوتاه کردن) یک داستان بلند کاملاً بدیهی است که نمی شود همه جزئیات و رویدادها را به تصویر کشید. بنابراین برای یک اقتباس خوب در گام اول، بخش هایی از داستان که شامل اتفاقات تاثیرگذار و مهم هستند می تواند انتخاب ‌شود. از خیر اطلاعات و جزئیات غیر ضروری هم به شرط صدمه نزدن به هدف داستان، می توان گذشت.

تلخیص؛ قدم اول در اقتباس

همانطور که در بالا گفته شد، برای اقتباس از یک داستان ادبی برای نگارش فیلمنامه، حرکت اول تلخیص است. اگر بخواهیم در مورد کلیت داستان نوشته شده اطلاعات را پیدا و دسته بندی کنیم باید از داستان موارد زیر را استخراج کرد:

الف- مشخص کردن هدف و انگیزه اقتباس

ب-  شاخص کردن تم و پیام داستان

ج- تعیین شخصیت‌ اصلی و کاراکترهای فرعی داستان

د- تعیین رویدادهای اصلی و فرعی داستان

ه- پیوند میان فرازها

و- پیراستن حواشی و حذف رویدادهای اضافی داستان

ز- بیان نتیجه و پایان بندی

ح- مطالعه و پیرایش نهایی اثر

ط- مشخص کردن مخاطبین داستان

در خصوص اصول نگارش داستان کوتاه خواندن این مقاله توصیه می شود.

حال، با رعایت این مراحل می فهمیم که داستان درباره چه کسانی است و آن‌ها در مورد چه چیزهایی بحث می‌کنند. حوادث مهمی که حلقه‌های اصلی زنجیره داستان هستند، حتماً پیوند منطقی با هم دارند. این رابطه منطقی در خلاصه سازی خودش را به شما نشان می دهد.

ساختار دراماتیک چیست؟

درام در لغت به معنی نمایش است. اصطلاح درام می‌تواند به هر یک از انواع عملکردهای نمایشی، از جمله فیلم، برنامه‌های رادیو و برنامه‌های تلویزیونی اشاره کند. به طور کلی هر داستانی که قابلیت تبدیل به نمایش را داشته باشد یک موضوع دراماتیک است. البته از لحاظ کاربردی به درام، کشمکش درون داستانی نیز می گویند. پس فیلم های دراماتیک یعنی فیلمی که داستان آن شامل کنش و واکنش های متقابل و اتفاقات پیش برنده باشد. با این مقدمه ساختار دراماتیک عبارت است از ترتیب خطی حوادث داستان، ماجراهای فرعی و اتفاقاتی که به گره گشایی دراماتیک در انتهای داستان ختم می‌شود.

علاوه بر تلخیص رمان و یا گسترش دادن یک داستان کوتاه، دیدگاه ریچارد کریوولن برای رسیدن به این ساختار دراماتیک می تواند قابل اتکا باشد. طبق این دیدگاه، سوالات زیر باید در هنگام خلاصه سازی متن پرسیده و پاسخ داده شوند:

1- شخصیت اصلی کیست؟

2- خواسته، نیاز و میل شخصیت اصلی چیست؟ (به عبارت دیگر مشکل دراماتیک او چیست؟)

3- چه کسی یا چه چیزی او را از دستیابی به خواسته‌اش بازمی‌دارد؟ (آنتاگونیست‌های ظاهری و حقیقی)

4- چگونه در پایان او به شیوه‌ای نامنتظر، جالب و غیر معمول به خواسته‌اش می‌رسد؟

5- با پایان داستان به این شیوه، چه چیزی بیان شود؟ (درونمایه)

6- قرار است داستان چگونه تعریف شود؟ (چه کسی آن را تعریف کند؟)

7- آیا شخصیت اصلی و شخصیت‌های فرعی در جریان داستان تحول می‌یابند؟

با طرح سوالات بالا و پاسخ به آن ها، نسخه اولیه خلاصه سازی آماده می‌شود. اگر اقتباس از اثری به زبان دیگر انجام می‌شود، بهتر است شخصیت‌ها، فضای داستان و موقعیت اجتماعی آن متناسب با شرایطی که فیلم در آنجا تولید خواهد شد، بازسازی شود. توضیحات تصویری در خصوص داستان نویسی و آشنایی با مفاهیم اولیه آن در این آموزش قابل دسترسی شماست.

انواع اقتباس ادبی در سینما، تئاتر و تلویزیون

اقتباس برای فیلمنامه عبارت است از انتخاب موضوع یا موضوعاتی برای فیلم از منابع گوناگون ادبی و بیان آن‌ها از طریق علایم و قراردادهای موجود در سینما. این انتخاب و تمرکز روی منابع نیز می‌تواند با توجه به علاقمندی نویسندگان و فیلمسازان، به شکل‌های متفاوتی صورت بگیرد.

با توجه به مطالب ذکر شده در قسمت «چگونه اقتباس کنیم؟»، باید گفت در میان انواع اقتباس 3 نوع اساسی اقتباس در سینما وجود دارد:

• اقتباس آزاد
• اقتباس وفادار
• اقتباس لفظ به لفظ

البته بسیاری از اقتباس‌ها در بین این تعاریف قرار می‌گیرند. به عبارتی این دسته‌بندی جنبه‌ی قراردادی دارد.

• اقتباس آزاد:

اقتباس آزاد به زحمت در این دسته‌بندی جای می‌گیرد. در این نوع از اقتباس عموماً یك ایده، یك موقعیت یا یك شخصیت را از منبع ادبی می‌گیرند و آن را به گونه‌ ای مستقل می‌پرورانند. مثل سینمایی «سریر خون» اثر آكیرا كوروساوا، كه «مكبث» شكسپیر را با روایت كاملاً متفاوتی ساخت. داستانی كه در ژاپن قرون وسطی رخ می‌دهد.

• اقتباس وفادار:

اقتباس وفادار یا وفادارانه می کوشد تا حد امكان با حفظ روح اثر اصلی، اثر ادبی نوشته شده را در قالب سینما بازآفرینی كند. به قول آندره بازن، اقتباس کننده شبیه مترجمی است که برای واژه واژه ی اثر اصلی، دنبال معادل های مناسبی در قالب مدیوم سینماست. در پژوهش جرج بلوستون با عنوان «رمان در قالب سینما» آمده که اقتباس های وفادار حتما آثاری اصیل هستند.

در میان فیلم های سینمایی «تام جونز» اثر «تونی ریچاردسون»، نمونه‌ای از اقتباس وفادار است. زیرا بیشتر ساختار داستانی رمان، حوادث مهم اش و بسیاری از  کاراکترهای تاثیرگذار آن در فیلم سینمایی حفظ شدند. البته با اینکه حتی راوی شوخ‌ طبع داستان، دانای كل باقی مانده، اما کل فیلم ترسیم کامل رمان تام جونز نیست، بلکه خلاقیت هنری کارگردان و نویسنده را در آن می توان مشاهده نمود.

• اقتباس‌ لفظ به لفظ:

اقتباس لفظ به لفظ عمدتا هنگام اقتباس از نمایشنامه ها اتفاق می افتد. فیلم‌هایی مانند «سفر طولانی به درون شب» ساخته‌ی سیدنی لومت، با اقتباس لفظ به لفظ از نمایشنامه یوجین اونیل ساخته شد. یا فیلم «چه كسی از ویرجینیا وولف می‌ترسد؟» به کارگردانی مایك نیكولز، از تکنیک اقتباس لفظ به لفظ نمایشنامه‌ ای از ادوارد آلبی ساخته شد.

با در نظر داشتن موارد بالا، در اقتباس سينمايي به جنبه هاي مختلف كار مي توان توجه داشت. یعنی «اقتباس» را نبايد تنها در برداشت مضمون اثر محدود كرد. اقتباس در سینما از آثار دیگر سینمایی، تلویزیونی و تئاتری نیز می ­تواند انجام شود. در زیر انواع اقتباس های قابل انجام از/برای یک اثر سینمایی فهرست شده است:

انواع اقتباس سینمایی	شرح کاربرد
اقتباس ادبي:	ايده و مضمون و شيوه نگارش و لحن و بيان در زمینه تالیف فيلمنامه
اقتباس گرافيكي و عکاسی:	تصوير، رنگ و نور، نورپردازي و فيلمبرداري
اقتباس نمايشي:	مربوط به برداشت از شيوه هاي بازيگري و بازیگردانی به ویژه اقتباس از تئاتر
اقتباس نقاشي و معماري:	برداشت از شيوه­هاي تركيب رنگ، طراحي لباس و صحنه آرایی
اقتباس موسيقي:	برداشت از نوع موسيقي، ساخت آن و صداگذاری در فيلم
اقتباس از سینما:	برداشت از شیوه‌های کارگردانی یک فیلم

بسیار مهم است که در اقتباس، مضامين برداشت شده از آثار خارجي را با فرهنگ و آداب اجتماعی منطقه هدف و نیز با شرایط اقلیم شناختی آن جا انطباق داد. این دغدغه سختی کار اقتباس را دو چندان می­ کند. کاری که بعضی از نویسندگان و کارگردانان ایرانی از پس آن خوب برآمدند و برخی ناموفق بودند.

برترین فیلم های مشهور اقتباسی ایران

به طور کلی می‌توان گفت اقتباس از یک منبع و تبدیل آن به فیلمنامه یا نمایشنامه (ادبیات دراماتیک) یک روند در کار درام می‌باشد. اقتباس اختصاصی به نویسندگان حرفه‌ای فقط ندارد. بلکه بسیاری از نمایشنامه نویسان و فیلمنامه نویسان آماتور هم برای شروع کار ترجیح می دهند در مورد ماجرایی واقعی یا از یک رمان اقتباس بنویسند. به عنوان نمونه «مرحوم علی حاتمی» در اولین اثر سینمایی خود فیلمنامه «حسن کچل» را بر اساس داستان دختر روس در شب سه‌شنبه از منظومه هفت پیکر نظامی، نوشت.

اقتباس در سینمای ایران به ویژه در سال های اخیر چندان مورد توجه نبوده است. با یک بررسي اجمالي مي توان گفت كه غالبا كارهاي اورجینال (غير اقتباسي) بيش تر مورد توجه سازندگان بوده است. شاید دلیل آن کمبود تجربه در اقتباس از این آثار و تبدیل آن از قالب متن و کتاب به فیلم و آثار متحرک باشد! درست مثل این است يك نقاش امروزي بخواهد از تابلوي معروف داوينچي، موناليزاي تازه اي بکشد كه حتي در اجرای «كپي برابر اصل» نيز موفق نباشد. این اقتباسی غير خلاقانه است و شکست آن حتمی. زیرا تنها به مضمون و درونمايه اثر وفادار مانده و در مقايسه با كار اصلي، هيچ نشانه ای از خلاقيت هنری و نوآوري در آن ديده نمي شود.

به رغم کم توجهی ها به مقوله آثار سینمایی اقتباسی در سينماي ايران، کارنامه اقتباس در این زمینه اما خالی نیست. از جمله نمونه های موفق آثار اقتباسی سینمای ایران می توان به فهرست زیر اشاره کرد:

نام فیلم/سریال (سال تولید)	کارگردان	منبع اقتباس-نویسنده
شوهر آهو خانم (1347)	داوود ملاپور	رمان علي محمد افغاني
گاو (1348)	داريوش مهرجويي	کتاب عزاداران بیل- غلامحسين ساعدي
حسن کچل (1348)	مرحوم علی حاتمی	داستان دختر روس در شب سه‌شنبه از منظومه هفت پیکر- نظامی گنجوی
داش آكل (1350)	مسعود كيميايي	سه قطره خون- صادق هدايت
خاك (1352)	مسعود كيميايي	رمان آوسنه باباسبحان- محمود دولت آبادي
تنگسير (1352)	امير نادري	تنگسیر- صادق چوبك
شازده احتجاب (1353)	بهمن فرمان آرا	رمان شازده احتجاب- هوشنگ گلشيري
سریال دايي جان ناپلئون (1355)	ناصر تقوايي	کتاب طنز ايرج پزشكزاد
ناخدا خورشيد (1365)	ناصر تقوايي	داشتن و نداشتن- ارنست همينگوي
سریال قصه های مجید (1370)	کیومرث پوراحمد	قصه‌های مجید- هوشنگ مرادی کرمانی
سارا (1371)	داريوش مهرجويي	خانه عروسك- هنريك ايبسن نمايشنامه نويس نروژي
پري (1373)	داريوش مهرجويي	رمان فرانی و زویی- جي دي سالينجر
خواهران غریب (1374)	کیومرث پوراحمد	داستان خواهران غریب- اریش کستنر
ساحره (1376)	داوود میرباقری	بر اساس داستان کوتاه عروسک پشت پرده- صادق هدایت
مارمولک (1382)	کمال تبریزی	اقتباسی از سینمایی ما فرشته نیستیم (1989)
مهمان مامان (1383)	داریوش مهرجویی	کتابی از هوشنگ مرادی کرمانی
سوپراستار (1387)	تهمینه میلانی	کتاب آگوستوس- هرمان هسه
سریال یوسف پیامبر (1387)	مرحوم فرج اله سلحشور	اقتباس از داستان حضرت یوسف (ع) در قرآن کریم
اينجا بدون من (1389)	بهرام توكلي	باغ وحش شيشه ای- تنسي ويليامز
ملک سلیمان (1389)	شهریار بحرانی	اقتباس از داستان زندگی حضرت سلیمان (ع) در قرآن کریم و دیگر کتب تاریخی
جیب‌بر خیابان جنوبی (1390)	سیاوش اسعدی	اقتباسی از کتاب یک داستان فرانسوی
پله آخر (1391)	علی مصفا	اقتباسی آزاد از داستان مردگان از مجموعه دوبیلینی‌ها- جیمز جویس
شیار143  (1392)	نرگس آبیار	رمان اختر و روزهای تلواسه- نرگس آبیار
آذر، شهدخت، پرویز و دیگران (1392)	بهروز افخمی	رمان آذر، شهدخت، پرویز و دیگران- مرجان شیرمحمدی
بیگانه (1392)	بهرام توکلی	اقتباسی از نمایشنامه اتوبوسی به نام هوس- تنسی ویلیامز
پل خواب (1393)	اکتای براهنی	اقتباسی آزاد از رمان جنایات و مکافات- داستایوفسکی
بیست و سه نفر (1397)	مهدی جعفری	کتاب آن بیست و سه نفر- احمد یوسف زاده

همانطور که گفته شد، واقعيت اين است كه علی رغم منابع غني موجود در فرهنگ ایرانی-اسلامی و به ويژه ادبيات کهن ایران، در شرايط كنوني كارهاي قابل توجه و تاثیرگذاری تولید نمی شود. مراكزي چون «بنياد سينمايي فارابي» و «صدا و سیما» در مقاطع كوتاهي بر موضوع توجه به فيلمنامه هاي اقتباسي تاكيد داشتند. اما در عمل، برنامه مشخص و منظمي پی گرفته نشد.

ناگفته نماند اخیرا در اردیبهشت سال 1398 نخستین جایزه داستان های اقتباسی از شاهنامه به همت اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی و حوزه هنری این استان برگزار شد. رویدادی که اگر چه نشانه خوبی از شروع یک اتفاق مثبت در زمینه اقتباس از آثار غنی ادبیات ایرانی به حساب می آید، اما داغ سالیان غفلت و غرب و شرق گرایی در زمینه اقتباس از منابع ادبی را تازه می کند.

برترین فیلم های مشهور اقتباسی جهان

اگر از دنبال کنندگان پر و پا قرص فیلم های سینمایی غیر ایرانی هستید احتمالا فهرست زیر برایتان آشنا خواهد بود.  فیلم های غیر اقتباسی در سینماهای امریکا و اروپا بسیار زیاد، در عین حال مشهور و پرطرفدارند. هر ساله در جشنواره های مطرح سینمایی دنیا، مجموعه های تلویزیونی و فیلم های سینمایی که فیلمنامه اقتباسی داشته اند جداگانه داوری می شوند. به گفته لیندا سیگر مشاور فیلمنامه‌های هالیوودی 85 درصد از کل فیلم‌های برنده جایزه اسکار و همچنین 45 درصد از کل سریال های تلویزیونی امریکا، اقتباسی هستند. بدیهی است که منظور خانم سینگر از اقتباس، تنها برداشت ادبی نیست! برای اینکه این مطلب بیشتر طول نکشد به جدول زیر نگاهی بیاندازید تا با برخی از مطرح ترین سریال ها و فیلم های سینمایی اقتباسی دنیا و به ویژه برندگان بخش فیلمنامه اقتباسی در ادوار مختلف جشنواره اسکار آشنا شوید.

نام فیلم (سال تولید)	کارگردان	منبع اقتباس
تولد یک ملت (1915)	دی دابلیو گریفیث	رمان های The Leopard’s Spots و The Clansman
جادوگر شهر اُز (1939)	ویکتور فلمینگ	رمان جادوگر بی‌نظیر شهر اُز- ال. فرانک باوم
بر باد رفته (1939)	ویکتور فلمینگ	رمان بر باد رفته- مارگارت میچل‌ بیچراستو
ملکه آفریقا (1951)	جان هیوستون	رمان ملکه افریقا- سی اس فورستر
کازابلانکا (1942)	مایکل کورتیز	نمایش‌نامه‌ همه به کافه ریک می‌آیند- مورای بورنت و جان آلیسون
ربه كا (1940)	آلفرد هيچكاك	رمان ربه کا- دافنه دو موريه
خوشه هاي خشم (1940)	جان فورد	رمان خوشه های خشم- جان اشتاين بك
زورباي يوناني (1964)	مايكل كوكا يانيس	رمان زوربای یونانی- نيكوس كازانتزاكيس
هنري پنجم (1944)	لارنس اوليويه	نمایشنامه هنری پنجم– ويليام شكسپير
اسپارتاكوس	استانلي كوبريك	هوارد فاوست
دن كيشوت	كوزينتسف	بر اساس داستاني از سروانتس
سرير خون	آكيرا كوروساوا	ويليام شكسپير
آرزوهاي بزرگ	ديويد لين	چارلز ديكنز
اديپ شهريار	پيرپائولو پازوليني	براساس  داستان مشهور سوفوكل
پيرمرد و دريا (1958)	جان استورجز	رمان پیرمرد و دریا- ارنست همینگوی
پدرخوانده (1972)	فرانسیس فورد کوپولا	رمان پدرخوانده- ماریو پوزو
بینوایان (1998)	بیله آگوست	رمان بینوایان- ویکتور هوگو
دكتر ژيواگو (1965)	دیوید لین	دکتر ژیواگو- بوریس پاسترناک
هری پاتر (1 الی 8)	کریس کلمبوس، آلفونسو کوارون، مایک نیوول، دیوید یتس	سری رمان هری پاتر- جی. کی. رولینگ
سریال بازی تاج و تخت	تیم کارگردانی	رمان ترانه یخ و آتش– جرج آر. آر. مارتین
بلکککلنزمن (2015)	اسپایک لی	خاطرات ران استالورث
هرگز می‌توانی مرا ببخشی؟(2015)	ماریل هلر	خاطرات لی ایزریل
تصنیف باستر اسکراگز(2015)	برادران کوئن	داستان های کوتاه تمام طلای تنگه از جک لندن و دختری که گله کرد از استورات ادوارد وایت
ستاره‌ای متولد شده‌است (2015)	بردلی کوپر	فیلمی از ماس هارت در سال ١٩٥٤، فیلمی از فرانک پیرسون، ژوان دیدیون و جان گرگوری دون در سال ١٩٧٦ و داستانی از رابرت کارسون و ویلیام ولمن
رکود بزرگ(2015)	آدام مک کی	کتاب رکود بزرگ اثر مایکل لیوایز

 انیمیشن و اقتباس

رابطه انیمیشن و اقتباس خوب است. اقتباس از ادبیات کهن، بخصوص قصّه‌ها و افسانه‌ها و کشف روابط چندلایه و تو در توی افسانه با ژانر انیمیشن ، یکی از شیوه‌هایی است که امروزه مورد توجّه بسیاری از فیلمنامه‌نویسان انیمیشن قرار گرفته است. اوّلین گام در تبدیل افسانه به انیمیشن، تحلیل متن افسانه و یافتن ویژگی‌های تصویری و مؤلّفه‌های مختلف دراماتیک آن است. شناخت نقاط قوّت و ضعف افسانه‌ها، اضافه نمودن و یا برجسته کردن عناصر دراماتیک و تقویت مؤلّفه‌های گوناگون انیمیشن ، باعث افزایش حرکت، تعلیق و تصویر در انیمیشن خواهد شد.

بسیاری از کارتون ها و انیمیشن هایی که در گذشته ساخته شدند و دوران کودکی ما را شیرین کردند آثار اقتباسی محسوب می شوند. مجموعه انیمیشن های سندباد، علاء الدین و غول چراغ جادو، پینوکیو در حقیقت اقتباسی از داستان های پرطرفداری هستند که در افسانه های قدیمی یا مجموعه داستان های پرمخاطب آن زمان وجود داشتند. مثلا:

• انیمیشن سفرهای گالیور نیز یکی دیگر از نمونه های اقتباس در صنعت انیمیشن است. هنوز اگر به ما بگویند یک آدم عادی وارد سرمزین آدم کوچولوها می شود دوست داریم بقیه اش را بگوید! داستان گالیور یا همان غول سرزمین لی لی پوت، داستانی تخیلی و نوشته جاناتان سویفت نویسنده انگلیسی است.
• ماجراجویی های سندباد برگرفته از داستان های هزار و یک شب است. در این انیمیشن ، کاراکترهای بیاد ماندنی سندباد، علاءالدین، علی بابا و یک مرغ مینا به نام شیلا وجود دارد.
• بسیاری از بزرگترها خاطره خوشی با انیمیشن خانواده دکتر ارنست دارند. کارتونی که اقتباسی از کتاب خانواده سوئیسی رابینسون نوشته یوهان داوید ویس، نویسنده سوئیسی بود. معروفیت این کتاب – که در سال ۱۸۱۲ نوشته شد- تاکنون باعث ساخت نزدیک به هشت فیلم سینمایی، هفت تله فیلم، پنج سریال تلویزیونی و یک انیمیشن از آن اقتباس شده است.

در جدول زیر فهرستی از برخی انیمیشن های اقتباسی خاطره انگیز و پرطرفدار را مشاهده می کنید.

انیمیشن	منبع اقتباس	نویسنده
سفرهای گالیور	رمان سفرهای گالیور	جاناتان سوییفت
مسافر کوچولو	رمان شازده کوچولو	آنتوان دو سنت اگزوپری
بابا لنگ دراز	رمان بابالنگ دراز	جین وبستر
پینوکیو	رمان ماجراهای پینوکیو	کارلو کلودی
تن تن	رمان ماجراهای تن تن و میلو	هرژه کسترمن
دور دنیا در هشتاد روز	رمان دور دنیا در هشتاد روز	ژول ورن
بیست هزار فرسنگ زیر دریا	رمان 20 هزار فرسنگ زیر دریا	ژول ورن
آن شرلی	رمان آنی شرلی	لوسی ماد مونتگمری
هایدی	رمان سال‌های خانه‌به‌دوشی و یادگیری هایدی	یوهانا اشپیری
سپید دندان	رمان سپید دندان	جک لندن
لوک خوش شانس	کمیک استریپ لاکی لوک	موریس دو بور
آلیس در سرزمین عجایب	رمان آلیس در سرزمین عجایب	لوییس کارول
با خانمان	رمان با خانمان	هکتور مالو
بل و سباستین	رمان بل و سباستین	سسیل اوبری
مهاجران	رمان رنگین کمان جنوبی (1982)	فیلیس پیدینگتون
گوژپشت نوتردام	رمان گوژپشت نتردام	ویکتور هوگو
زنان کوچک	رمان زنان کوچک	لویزا می الکات
بچه های کوه آلپ	رمان جواهرات برف	پاتریشیا سنت جان
مرد عنکبوتی	کمیک استریپ اسپایدرمن	استن لی

در میان آثار ایرانی به غیر از سال های اخیر، کمتر آثار انیمیشن اقتباسی مورد اقبال عموم ساخته شده است. البته تازه وارد بودن این صنعت در ایران و نبود سابقه و پیشینه چندان میان خیل هنرمندان می تواند یکی از عوامل تاثیرگذار باشد.

ادبیات حماسی ایرانی سرشار از تخیل همراه با داستان‌های اسطوره‌ای، افسانه‌ای و موجودات غیرواقعی است. تصویرسازی از این ژانر ادبی به امکانات فنی و مالی فراوانی نیاز دارد. اما می‌توان در ژانر انیمیشن با فاکتور گرفتن برخی محدودیت‌ها، دنیایی فانتزی و شگفت‌انگیز را با اقتباس از ادبیات حماسی ایرانی تولید کرد. انیمیشن آخرین داستان ساخته اشکان رهگذر از جمله موفق ترین انیمیشن های اقتباسی است که توانست جایزه سیمرغ بهترین پویانمایی جشنواره فجر 1397 را دریافت نماید. فیلمنامه آخرین داستان اثری اقتباس شده از شاهنامه فردوسی است. یا انیمیشن کوتاه «قهرمان» با اقتباس از کتابی با همین نام نوشته زنده‌یاد تقی کیارستمی یکی دیگر از مثال های اقتباس از داستان در ساخت انیمیشن کوتاه است. این فیلم به کارگردانی کیانوش عابدی در جشنواره پویانمایی تهران شرکت کرده بود. 

مشکلات اقتباس از ادبیات در صنعت سینما

آلن آرمر: ادبیات درام نیست و درام ادبیات نیست.

در روایت رمان، شاه­ کلید کلمات و واژه ها هستند. اما در فیلمنامه، فریم و تصویر دست برتر را دارد. قدرت پنهانی که در رمان وجود دارد، بازی کردن و به راه انداختن تخیل خواننده است. اما ماهیت نمایشی تصاویر سینمایی غالباً با تصاویر ذهن خواننده، متفاوت و متناقض است. خبر بد اینکه بیشتر تماشاگران، اقتباس‌ های ناموفق را به ذهن می‌سپارند ولی اقتباس‌های موفق را فراموش می‌کنند.

یکی دیگر از مشکلات و سختی هایی که در اقتباس سینمایی از رمان‌ وجود دارد  طولاتی بودن رمان هاست. رمان‌ها معمولاً بسیار طولانی تر از یک فیلم تجاری هستند. حتی پیرنگ و شخصیت‌هایی پیچیده تر از ظرفیت سینما در خود دارند. طبق نظر آرمر عوامل کلیدی تفاوت میان رمان و فیلمنامه را می توان اینطور دسته بندی کرد:

دیالوگ در بسیاری از رمان‌ها مستقیماً به زبان فیلم برگردانده نمی‌شود؛ معمولاً در فیلم وقتی دیالوگ های رمان با صدای بلند خوانده شوند، خوب از آب در نمی‌آید. البته در این میان قابل ذکر است اقتباس از نمایشنامه به مراتب ساده تر از رمان است؛ چرا که در نمایشنامه کمتر به دنیای ذهنی قهرمان توجه می‌شود و از سویی دیگر نه تنها توصیفی در کار نیست، بلکه شخصیت پردازی نیز با توجه به دیالوگ‌ها، کامل تر است.

جمع بندی:

در این مقاله آموختیم که اقتباس چیست و چه جایگاهی در سینمای جهان و ایران دارد. با انواع اقتباس و شیوه های آن آشنا شدیم. رابطه بین ادبیات و سینما و مشکلات بینشان را واضح دیدیم. و یاد گرفتیم چگونه برای شروع اقتباس از مثلا یک داستان زیبای ادبی، باید آن را خلاصه سازی کرد. همچنین به توجه فراوان دنیا به استفاده از تکنیک اقتباس و داستان های اقتباسی در صنعت ساخت انیمیشن اشاره کردیم. برای رعایت حق برداشت و حقوق مولف در نگارش بخش هایی از این مقاله طولانی، از چندین مقاله فارسی، وبسایت معتبر و  کتب مرجع استفاده گردید که در پایان معرفی خواهند شد.

 

منابع:

• مقاله از داستان تا فیلم سینمایی انیمیشن، شیوۀ اقتباس هایائو میازاکی از ادبیات داستانی ژاپن، مرضیه شمس‌الهی و همکاران، فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش هاي ادبیات تطبیقی، دوره ۶، ش ۴، ۱۳۹۷
• مقاله کاربرد اقتباس در انیمیشن، نهمین همایش ملی پژوهش های زبان و ادبیات فارس، بیرجند، دانشگاه بیرجند و انجمن علمی{استادان} زبان و ادبیات فارسی، بنی اسدی, زینب؛ محمدرضا صرفی و یداله آقاعباسی، ۱۳۹۶
• مقاله تحلیل ویژگی‌های سبکی مطلوب فرامرزنامه برای اقتباس انیمیشن، علیرضا پورشبانان و امیرحسین پورشبانان، فصل نامه متن شناسی ادب فارسی، 1398
• مقاله مؤلّفه های بيانی انيميشن و چگونگی اقتباس از قصّه ها و افسانه های ايرانی، زینب بنی اسدی و همکاران، مطالعات فرهنگ-ارتباطات، 1397
• مقاله اقتباس ادبی در ادبیات دراماتیک، بهنام میرزاپور
• مقاله از واژه به مفهوم: اقتباس یا ترجمه ادبی، سید خسرو خاوری، پژوهش زبان های خارجی، ش 18، پاییز 1383، صص 96-83
• مقاله اقتباس سینمای ایران از ادبیات داستانی معاصر، سید حبیب اله لزگی، مزدا مراد عباسی، پژوهش های زبان و ادبیات فارسی، ش 1، بهار 1389، صص 100-85