آیا در انیمیشن‌ها حق دختران و زنان خورده شده؟

این متن از یک طرف با انیمیشن و از طرف دیگه با دختران و زنان ارتباط داره. ولی انیمیشن چه ربطی به مسئلۀ دختران و زنان پیدا می­کنه؟ برای پاسخ به این سؤال، دو مقدمه باید گفته بشه.

 

مقدمه اول: بدآموزی انیمیشن‌ها!

انیمیشن­‌ها به خاطر تعداد بالای مخاطب­‌هایی که دارن، و هم­چنین به خاطر سن کم خیلی از مخاطب­‌هاشون، همیشه مورد توجه و نقد خیلی از منتقدها و نویسنده‌­ها بودن و هنوز هم هستن. عمدۀ نگرانی این نویسنده­‌ها رو میشه توی یک کلمه خلاصه کرد: بدآموزی!

اون­ها نگران این ­اند که انیمیشن‌­ها آموزش­‌های فرهنگی غلط یا تأثیرات روان­شناختی مخرب روی مخاطب کودک بذارن. بذارید با یه مثال این قضیه رو بیشتر توضیح بدم. توی خیلی از انیمیشن­‌ها ما با شخصیت­‌هایی روبه‌رو میشیم که انسان نیستن، بلکه فرشته­‌ان؛ فرشته­‌هایی خوشگل و جذاب.

این­که این فرشته­‌ها خوشگل باشن، خیلی برای این دسته از نویسنده‌­ها جای نگرانی نداره، اما اگه بارها و بارها توی انیمیشن­‌های مختلف ما با شخصیت­‌های فرشته‌­ای روبه‌­رو بشیم که سفیدپوستن و اصلاً هیچ فرشتۀ سیاه­پوستی بین­شون نباشه، از نظر این نویسنده­‌ها جای نگرانی داره.

این­طوری مخاطب کودک ممکنه کم­ کم به این نتیجه برسه که این فقط سفیدپوست‌­ها هستن که به خدا نزدیکن یا این فقط سفیدپوست­‌ها هستن که می­تونن خوشگل باشن. چنین نتیجه­‌ای برای یه کودک خطرناکه. اون توی مدرسه‌­ش یا محله‌­ش ممکنه با بچه­‌هایی روبه‌­رو بشه که سیاه­پوستن.

این نگاه­‌های تبعیض‌­آمیز برای مخاطب کودک مناسب نیست و به خاطر همین شاید خیلی از نویسنده‌­ها چنین فضایی رو توی انیمیشن­‌ها بدآموزی به حساب بیارن. ولی انیمیشن چه ارتباطی با مسئلۀ زنان می­تونه پیدا کنه؟

مقدمه دوم: رئیس­‌جمهورِ زن

مسئلۀ زنان جزو مسائل حساس و مهم دنیای امروز به حساب میاد. از دهۀ شصت قرن بیستم (یعنی از حول و حوش سال­ 1960 میلادی و 1340 شمسی) جنبش­‌هایی توی کشورهای مختلف راه افتاد که این­ها معتقد بودن بخش زیادی از فرهنگ جامعه، فرهنگ پدرسالارانه یا مردسالارانه­‌ست.

این جنبش‌­ها فقط در مورد یک یا چند کشور خاص صحبت نمی­‌کردن، بلکه تقریباً همه‌ی کشورها مورد انتقاد اون­ها بودن. یکی از کشورهایی که این جنبش­‌ها از اون­جا شروع شد، ایالات متحدۀ آمریکا بود. طبیعیه که جنبش آمریکایی، بیشتر فرهنگ کشور آمریکا رو نقد کنه و نه فرهنگ کشورهای دیگه رو.

همین اتفاق هم افتاد. جنبش زنان که توی آمریکا شکل گرفت، سعی می­کرد و می­کنه که بخش‌­هایی از جامعۀ آمریکا رو که به نظر این جنبش، مردسالارانه‌­ست مورد انتقاد قرار بده. مثلاً یکی از مسائلی که مورد تأکید این جنبشه، ریاست جمهوریه.

 

 

ولی این جنبش چرا باید به ریاست جمهوری آمریکا کاری داشته باشه؟ جوابش خیلی ساده­‌ست. اگه لیست تمام رئیس­‌جمهورهای آمریکا رو از ابتدا (یعنی سال 1789 میلادی و 1168 شمسی) تا به امروز نگاه کنیم، حتی یک رئیس­‌جمهور زن هم بین­شون نیست.

هر 46 رئیس­‌جمهور گذشته‌ی آمریکا مرد بودن و همین مسئله رو جنبش زنان، نشونه­‌ای از تبعیض جنسیتی می­دونن. این رو هم در نظر داشته باشیم که نزدیک به 51 درصد جمعیت آمریکا رو زنان تشکیل میدن. این یعنی 51 درصد یک جامعه، نتونستن فردی از بین خودشون رو به جایگاه اول اون جامعه برسونن.

ولی این جنبش فقط دغدغۀ سیاسی نداشته و نداره؛ بلکه به بخش­های دیگۀ جامعه هم حساسه و سعی می­کنه اون­ها رو مورد انتقاد قرار بده.

یکی از جاهایی که برای متفکرهای این جنبش­‌ها مهم بوده، آثار هنری بوده و هست. مسئلۀ این متفکرها اینه که شخصیت زنان توی آثار هنری چطوری نمایش داده میشن. امروزه هم که انیمیشن ها جزو آثار مهم هنری به شمار میان.

پسرها بیشترن یا دخترها؟

پس کم ­کم داره ارتباط بین انیمیشن و مسئلۀ زنان روشن­‌تر میشه. همون­طوری که توی بخش قبل گفته شد، مهم­‌ترین دغدغۀ منتقدهای فرهنگی در مورد انیمیشن، بدآموزیه. بدآموزی­‌ای که توی بخش قبل مثال زده شد، ارتباط با نژادپرستی داشت.

ولی این بدآموزی ممکنه در مورد خیلی از موضوعات دیگه (به غیر از نژادپرستی) هم باشه. یکی از این موضوعات، زنانه. بدآموزی­‌ای که توی بخش قبل مثال زده شد، یه نوع تبعیض نژادی محسوب می­‌شد، بدآموزی­‌ای که توی این بخش مدنظره، تبعیض جنسیتیه.

 

خانم جان نیگل (Jan Nagel)، استاد دانشگاه کارولینای جنوبی، یکی از کسانیه که معتقده توی انیمیشن­‌ها تبعیض جنسیتی وجود داره. نیگل میگه توی انیمیشن های عمومی (درجۀ G) که برای همۀ سنین مناسبه و هیچ خطری برای هیچ سنی نداره، تعداد نقش­‌های دختران و زنان خیلی کمتر از تعداد نقش­‌های پسرها و مردهاست.

جینا دیویس (Geena Davis بازیگر و تهیه­‌کنندۀ آمریکایی) هم به این نکته اشاره کرده که وقتی با دختر دو ساله‌­ش می­نشسته و انیمیشن تماشا می‌­کرده، تعداد دخترها و زنان هایی رو که شخصیت اصلی داستان حساب می­شدن، با انگشتاش می­شمرده. خیلی از انگشتاش برای این شمارش زیادی بودن!

دیویس حتی به صحنه‌های شلوغ و پرجمعیت هم دقت کرد و اون­جا هم تعداد دختران و زنان رو شمرد. ولی باز هم با تعداد خیلی کمی از اون­ها روبه‌رو می­شد.

خود دیویس می­گه:

«من وقتی چنین تفاوتی رو بین تعداد شخصیت­‌های مذکر و مؤنث دیدم، کاملاً شوکه شدم. به نظر می­رسید که تعداد شخصیت­‌های مذکر خیلی بیشتر از تعداد شخصیت­‌های مؤنث است. من تصمیم گرفتم که اگر نتیجه‌­گیری من در مورد تبعیض جنسیتی درست باشد، حتماً کاری برای رفع این مشکل انجام دهم».

 

 

GDIGM

اولین کاری که دیویس باید انجام می­داد، این بود که استودیوهای انیمیشن­‌سازی رو از این ماجرا باخبر کنه. اون نهادی رو تشکیل داد به اسم «مؤسسۀ جنسیت در رسانه جینا دیویس». به طور مخفف به این نهاد، GDIGM می­گن (Geena Davis Institute Gender in Media).

GDIGM با مدرسۀ ارتباطات آننبرگ (Annenberg School of Communications)، که یه مؤسسۀ پژوهشی هست، یه گروه تحقیقاتی تشکیل دادن تا بزرگ­ترین مطالعه در مورد لایواکشن­‌ها و انیمیشن­‌ها رو شروع کنن. رهبریِ این گروه پژوهشی به عهدۀ دکتر استیسی اسمیث (Stacy L. Smith) بود.

اما خانم استیسی اسمیث کیه؟ اسمیث متخصص تاریخ آمریکای شمالیه و در مورد موضوعات نژادی، نیروی کار و سیاست­‌های دورۀ جنگ جهانی و بعد از جنگ مطالعه می­کنه. کتاب معروف اسمیث، «مرزهای آزادی» نام داره که در مورد برده­‌داری در آمریکاست و توی سال 2013 منتشر شد.

این گروه تحقیقاتی بیش از 400 تا انیمشین و لایواکشن پرمخاطب رو با درجۀ G (عمومی)، درجۀ PG (تصمیم‌گیری به عهدۀ والدین که آیا کودک­شون اون انیمیشن خاص رو ببینه یا نه)، درجۀ PG-13 (به احتمال زیاد برای بچه­‌های زیر 13 سال نامناسبه) و R (برای مخاطب بزرگسال) که از سال 1999 تا 2006 میلادی تولید شده بودند، رصد کردن.

به جمع این موارد، 1034 برنامۀ تلویزیونی رو هم اضافه کنید که شامل 534 ساعت برنامه بوده که از 12 ژوئن (22 خرداد) تا 18 آگوست (27 مرداد) سال 2005 میلادی پخش شد. نتیجۀ این تحقیق چندان عجیب نبود؛ چون این گروه انتظار داشت که قراره با چه نتیجه­‌­ای روبه­‌­رو بشه.

کلیشه­­‌های انیمیشنی

ولی دونستن بعضی از این نتایج آگاهی ­بخشه. شخصیت­­‌های مذکر در تمام ژانرها دو برابر شخصیت­­‌های مؤنث بود. اما نکتۀ جالب این نسبت اینه که فقط در مورد شخصیت­­‌های کلیدی داستان­­‌ها نیست، بلکه حتی توی صحنه­‌­های شلوغ و پرجمعیت هم تعداد مردها تقریباً دو برابر زن­­‌هاست.

طبق تحلیل این گروه، دختران و زنان عمدتاً برای جذابیت­­‌های تصویری توی آثار انیمیشن به کار رفتن. این گروه عمدۀ شخصیت­­‌های مؤنث این آثار رو به سه دستۀ کلیشه­‌­ای زیر تقسیم کردن:

1. شخصیت­­‌های مؤنث منفعل که نه هدف خاصی دارن و نه آرزویی و نه به دنبال تحقق رویایی هستن. اون­ها فقط برای این هستن که یه شخصیت مذکر با اون­ها رابطۀ عاشقانه داشته باشه.
2. شخصیت­ اصلی­‌­ای که آرزو و هدفی داره و در نهایت وارد یک رابطۀ عاشقانه می­شه.
3. قهرمانان اصلی­­‌ای که اهدافی دارن و برای رسیدن به اون اهداف، انتخاب­­‌هایی می­کنن. اگرچه این دسته از شخصیت­­‌های مؤنث هم ممکنه در طول داستان، با رابطۀ عاشقانه مواجه بشن، اما عشق رو به عنوان تنها هدف خودشون نمی­­‌بینن.
4. تنها حوزه­ای از برنامه­­‌ها که از نظر این گروه پژوهشی تا حدودی شاهد برابری جنسیتی هستیم، توی برنامه­­‌های مخصوص پیش­­‌دبستانی­­‌ها بود. دخترها و پسرها توی این برنامه­­‌ها نقش­­‌های شبیه به هم داشتن و هم­چنین تعداد تقریباً مساوی از جنسیت­‌­ها توی این برنامه­‌­ها نشون داده میشن.

دکتر اسمیث و تیمش آمارهایی هم در مورد این برنامه­­‌ها جمع­­‌آوری کردن. هم­چنین اون­ها به این دقت کردن که شکل چهره و بدن مردان و زنان توی انیمیشن ها به چه صورتی نشون داده میشه و قراره که جذابیت­­‌های تصویری انیمیشن بیشتر به دوش کدوم شخصیت­­‌ها باشه.

حتی یکی از مواردی که برای این گروه تحقیقاتی مهم به نظر اومد، صدای راوی قصه بود. اون­ها به این توجه داشتن که توی چه تعدادی از برنامه­­‌ها از راوی مرد و توی چه تعدادی از راوی زن استفاده شده و ویژگی صدای این راوی­‌­ها چطور بوده.

نتیجۀ این پژوهش­­‌ها توی همایشی به نام «کودک و جنسیت در فیلم و تلویزیون» که توی ژانویۀ 2008 میلادی (یا دی و بهمن 1386 شمسی) برگزار می­شد، ارائه شد. توی اون همایش سؤال­­‌هایی پرسیده شد که چه راه­­‌حلی میشه ارائه داد در مورد این­که برابری جنسیتی توی برنامه­­‌ها شکل بگیره.

پاسخ­‌­ها متفاوت بود و به نتیجۀ قطعی و جامعی نرسیدن. سایت awn.com (مخفف انیمیشن، جهان، شبکه) بعد از اون همایش و توی همون سال (یعنی 2008 میلادی) بعضی از فعالین عرصۀ انیمیشن رو دعوت کرد تا بخشی از عقاید یا تجربیاتشون رو که مرتبط با این مسئله‌­ست، با دیگران به اشتراک بذارن.

ماجراهای جکی چان

یکی از این افراد خانم تارا سورنسن بود. سورنسن (Tara Sorensen تهیۀ­کنندۀ تلویزیونی) از این صحبت کرد که چقدر برای باقی موندن یه شخصیت مؤنث خاص تلاش کرد. منظور سورنسن، شخصیت «جید» (Jade) توی انیمیشن «ماجراهای جکی­ چان» هست.

«ماجراهای جکی­ چان» یه سریال انیمیشینی و کمدی هنگ ­کنگی – آمریکاییه که در مورد ماجراهاییه که شخصیت افسانه­‌­ای و محبوب هنگ­ کنگی، جکی چان، درگیرش میشه و بین سال­های 2000 تا 2005 پخش می­شد.

یه تذکر هم بد نیست این­جا داده بشه که اون بازیگر معروفی که ما به اسم جکی چان می­شناسیم، اسم واقعیش این نیست؛ بلکه اسم واقعیش چان کونگ سانگ هست و به جکی چان مشهور شده.

برگردیم به انیمیشن «ماجراهای جکی چان». جید، تنها شخصیت مؤنث اصلی این انیمیشن بود. سورنسن میگه که موقعی که در مورد طرح و نقشۀ این قصه کار می­کردن، یه مقاومت کوچیکی وجود داشت در برابر این­که جید، این دختر کوچولو، جزو شخصیت­­‌های اصلی قصه باشه. سورنسن درباره این موضوع میگه:

ما به جید باور داشتیم. من فکر می­کنم اون، ستارۀ اون برنامه شد. شکی نیست که دختربچه­­‌ها به شخصیت جید نگاه می­کردن. البته من فکر می­کنم حتی پسرها هم با جید می­تونستن هم­ذات پنداری کنن.

در واقع سورنسن داره از خلق شخصیتی حرف می­زنه که خارج از کلیشه­‌­های جنسیتی رایج تلویزیونی بود و به همین خاطر هم دخترها و هم پسرها باهاش ارتباط برقرار می­­‌کردن.

دخترانِ با اعتماد به نفس

مایک یانگ (Mike Young تهیه­کنندۀ تلویزیونی) یکی دیگه از افرادیه که دعوت سایت awn.com رو لبیک گفت. یانگ برنامه­‌­های مختلفی ساخت که از طریق اون­ها شخصیت­­‌های مؤنث زیادی رو به عرصۀ تلویزیون معرفی کرد: دختران برتز (Bratz)، کریپیِ در حال رشد (Creepie)، ماجراهای پیگلی وینکس (Piggley Winks) و … .

دختران برتز، یه فیلم کمدی و موزیکال بود که توی سال 2007 پخش شد. داستان این فیلم در مورد چهار دختر نوجوون و ارتباطات دوستانۀ اون­ها و هم­چنین در مورد این بود که دوستی این چهار دختر از کجا شروع شد.

وقتی سطح ماجرا رو ببینید، احتمالاً توجه شما به لباس و گریم این دخترها جلب میشه. ولی وقتی از این سطح عبور کنی، می­بینی که اون­ها چندتا دخترن که روی پای خودشون ایستادن و دارای قدرت درونی­‌­ان.

 

«کریپیِ در حال رشد» یه سریال تلویزیونی انیمیشنی کانادایی-آمریکاییه که از سپتامبر 2006 (شهریور 1385) تا ژوئن 2008 (تیر 1387) پخش می­شد. کریپی، موقعی که نوزاد بوده، خانواده­ش اون رو رها می­کنن و یه تعداد حشرۀ شبیه به انسان، تربیت اون رو بر عهده می­گیرن و بزرگش می­کنن.

در مورد کریپی این­طور تصور می­شه که اون شبیه یه ماهیه که از دریا بیرون افتاده و طرز زندگی اون با توجه به محیطش اشتباهه. اما اگه به گفته­‌­ها و حرکات کریپی نگاه کنین، می­بینین این کریپیه که چنین عقیده­ای در مورد جامعۀ اطرافش داره و اون­ها رو اشتباه می­دونه.

گویی مایک با این گفته­­‌ها سعی داره از تولیدات خودش دفاع کنه و بگه که شخصیت­‌­های دختری رو خلق کرده که به درستیِ راه خودشون ایمان دارن و چندان اسیر فضای اطراف نمیشن.

حرف پایانی

انیمیشن فقط مجموعه­‌­ای از چند نرم­­‌افزار نیست. انیمیشن­­‌ها حاوی ارزش­­‌ها و فرهنگ­‌­ها و آموزه­‌­هایی هستن؛ ارزش­­‌ها و فرهنگ­‌­هایی که ممکنه ما بهشون اعتقاد داشته باشیم یا به اون­ها اعتقاد نداشته باشیم. شاید بد نباشه گاهی اوقات در مورد این آموزه­‌­ها و مفاهیم کمی فکر کنیم.